پیشینه شبیه سازی.. 4

شبیه سازی از دیدگاه فقها 6

الف) فقهای اهل سنت: 6

ب) فقها شیعه. 7

شبیه سازی از نظر اعتقادی.. 9

الف) دلایل موافقان. 12

ب) دلایل مخالفان. 13

واکنشهای جهانی در مورد شبیه سازی.. 14

شبیه سازی انسان در سطح بین المللی. 17

نتیجه گیری: 20

فهرست منابع: 21

:مقدمه
از مسائل مهم و مستحدثه ای که ذهن بسیاری از اندیشمندان اسلامی را به خود مشغول کرده است، مسئله شبیه سازی (استنساخ) است که اصطلاح زیست شناسی آن (Cloning) کلونینگ می‌باشد کلون در زبان یونانی به معنای جوانه و ترکه چوب است. و عمل کلونینگ عبارت از بریدن و تکثیر کردن می‌باشد. در علم زیست شناسی این عمل عبارتست از توالد موجود زنده بدون آمیزش جنسی،[1] این عمل در اکوسیستم حیاتی امری رایج و طبیعی است. پزشکان و زیست شناسان با الهام از طبیعت در آزمایشگاه این عمل را روی حیوانات انجام داده اند و به نتایج مطلوبی در این زمینه دست یافته اند به این ترتیب امکان تولید موجودات بیشتر وجود دارد، منتها هرکدام یک حیوان مستقل است. عمل شبیه سازی در مورد انسان تبدیل به مسئله جنجالی بین پزشکان کلون ساز و اخلاقییون (مذهبیون اعم از اسلامی و غیر اسلامی) شده که در این نوشتار به طوری گذرا توضیح داده شده است.

در این نوشتار به شبیه سازی از منظر فقه، حقوق، اخلاق و نگاه جهانی پرداخته می شود تا در یابیم اگر شبیه سازی از لحاظ فقهی جایز باشد از لحاظ حقوقی چه تبعات و عواقبی در پی دارد؟ و اگر حرام و خلاف شرع باشد جامعه بشری را از چه مزایا و امتیازاتی محروم خواهد کرد؟ همچنان باید دانسته شود که شبیه سازی از لحاظ اخلاقی چه مشکلات و چالشهای را در پی دارد و نظر علما و دانشمندان علم اخلاق مساعد این پدیده است یا خیر؟

:بیان مسئله
شبیه سازی در لغت بمعنی خلق اثر هم گون یا همان کپی برابر اصل است.اما در اصطلاح علم روز شبیه سازی انسان، خلق یک نوزاد و کاپی برداری از آن بدون دخالت آلات تناسلی که در تولید مثل نقش دارند می باشد. یعنی با شبیه سازی می شود انسانی خلق کرد که از آلات تولید مثل معمول استفاده نشده باشد. و این کار اینگوه انجام می شود: هسته سلولی از سلولهای یک انسان جدا کرده می شود سپس این هسته وارد تخمکی می شود که هسته آن قبلا خارج شده است و آنگاه این هسته را در معرض مواد شیمیایی و شوک الکتریکی قرار میدهند و در نتیجه هسته سلول دهند با تخمک گیرنده ادغام و مزج شده و تکثیر سلولهای دیگر آغاز می گردد. هنگام که تقسیم سلول به سطح مورد نظر رسید آن را با استفاده از لقاح آزمایشگاهی در رحم مادر قرار میدهند و به مرور ایام از مادر متولد می شود

ضرورت شبیه سازی
رشد و پیشرفت علم بگونه باور نکردنی برخی محالات (در قرون گذشته) را به ممکن (در قرن حاضر) تبدیل نموده و عقول بشر را متحیر کرده است هرچند شبیه سازی عقلانی به نظر نمی رسد ولی از نظر برخی صاحب نظران یک ضرورت جامعه امروزی به شمار میاید زیرا ملیونها زوج از نداشتن فرزند رنج می برند و کانون گرم خانواده ها به سردی گرایده و روز به روز فاصله بین زوج های جوان بیشتر وبیشتر می شود بنا دانشمندان با خلق یک انسان از سلولهای انسان دیگر روزنه امید را فرا روی چنین خانواده های باز نموده است و امید می رود چنین زوجهای مشکلات نا باروری خود را از این طریق حل و کانون خانواده را گرم و صمیمی سازند. بنا بر این رفع نیاز عده کثیری از جامعه امروزی ضرورت مبرم شمرده می شود که نمی شود از کنار آن به سادگی گذشت و رفع آن را نادیده گرفت.

اهداف شبیه سازی: ۱- درمان بیماری‌ها: شبیه ‌سازی می تواند زمینه درمان برخی بیمارها از جمله بیماران قطع نخاع، بیماری عصبی و دیگر نا رسایی های جسمی و جنسی را در مان کند حتی می توان با این روش کل یک اندام را باز سازی کرد و همان فرد را تولید نمود مثلا فردی فزندش از دنیا رفته و سالها در غم آن می سوزد امروزه علم ژنتیک به کمک چنین فردی آمده و میشود فرزند قبلی را با همان خصوصیات دو باره تولید کرد و دیگر مسائل و موارد که جای بحث آن نیست به کمک شبیه سازی کامل و یا نقصانش را جبران کرد.

۲- جای گزینی ژن معیوب: کسی که دارای ژن‌های معیوب است هر چقدر از اصول زندگی سالم پیروی کند باز هم به بیماری مبتلا می شود. پیش رفت در شبیه ‌سازی انسان، کمک خواهد کرد که ژن‌های معیوب با ژن‌های سالم جای گزین شوند. ۳- درمان‌زیبایی: بسیاری افراد به علت عمل‌های جراحی پلاستیک و یا زیبایی به بیماری‌های مختلفی دچار می‌شوند. یکی دیگر از مزایای شبیه ‌سازی درمانی، خلاصی از این بیماری‌هاست.

پیشینه شبیه سازی تاریخچه شبیه سازی به دهه سوم از قرن بیستم بر می گردد که اولین بار در مورد گیاهان صورت پذیرفت. با این روش، سلول گیاهی را بارور کردند اما موفق به شبیه سازی نشدند. در سال 1960 نباتات را شبیه سازی می کردند. در سال 1993، این کار را در مورد حیوان انجام دادند و از این راه، در ایتالیا موفق شدند گوساله هایی را تولید کنند که گرچه کاملاً شبیه به گاوی نبودند که از سلول پستان آن، کلون شده بودند، اما شباهت بسیار زیادی به آن داشتند. سپس در سال 1997 پرفسور ویلموت و همکارانش این فناوری را در همانندسازی گوسفند در مؤسسه رازلین در کشور اسکاتلند به کار گرفتند و پس از 200 تجربه ناموفق، سرانجام موفق به تولید بره ای به نام «دالّی» شدند. بعدها این روش بر روی پستانداران دیگر نظیر میمون و گربه نیز انجام شد. سرانجام در سال 2002، دکتر بریژیت بواسیله (Brigitte Boisselier) مدیر شرکت آمریکایی کلوناید (colonaid) تولد نخستین انسان شبیه سازی شده را اعلام کرد. این نوزاد دختر با استفاده از سلول پوست تن زن آمریکایی 31 ساله به وجود آمده و در روز 27 دسامبر 2002 با زایمان سزارین متولد شده است. کودک متولد شده را «حوا» نام گذاشتند. این کودک هنگام تولد سه کیلو و دوصد گرم وزن داشت. این بحث به طور عینی و عملی در همین یک مورد تحقق یافته است اما تولد فرزندان دیگری نیز به روش شبیه سازی محال نیست. [2]

قبل از اینکه به دید گاه فقها اشاره کنم باید یاد آور شد که شبیه ‌سازی انسان در بسیار از کشورها ممنوع است و از لحاظ قانون جایگاه قانونی ندارد مخصوصا از دید برخی علما اسلام مطلقا حرام و دخالت در وظایف خالق کاینات محسوب شده و کفر تلقی می شود. بعضی فقها و حقوقدانان دیگر که اصل شبیه سازی را حرام نمی دانند به دلیل عوارض سوئی که تولید چنین انسانی در پی خواهد داشت با آن مخالفت کرده اند که در ذیل به دیدگاه فقها اسلامی اشاره می شود.

شبیه سازی از دیدگاه فقها
الف) فقهای اهل سنت
۱- خبر گزاری ( پارسینه) به نقل از ابن عثمین، عضو هیئت علمای عربستان سعودی می نویسد: کم ترین مجازات مبتکران شبیه سازی، بریدن دستها و پاهای آنان می باشد یعنی مجازات مفسدین فی الارض، زیرا به عقیده وی این کار بزرگ ترین فساد در زمین است. [3] ۲- مجمع پژوهشهای اسلامی دانشگاه الازهر قاهره که بالاترین مرجع دینی اهل تسنن به شمار می رود، روش شبیه سازی را حرام اعلام کرد. به گزارش شبکه تلویزیونی الجزیره در این فتوا آمده است: شبیه سازی حرام است و باید با آن مقابله کرد و با استفاده از هر وسیله ای از آن جلوگیری شود. [4] ۳- یوسف القرضاوی، مفتی مصری مقیم قطر، به شدت شبیه سازی را محکوم و آن را مغایر با اختلاف و تنوع در خلقت دانسته . [5]

شورای روابط اسلام و آمریکا نیز اعلام کرد که کارشناسان مسائل اسلامی با شبیه سازی انسان صریحا مخالفت کرده اند، همچنین اتحادیه عرب و سازمان کنفرانس اسلامی اخیرا با صدور بیانیه ای مخالفت صریح خود را با پروژه شبیه سازی اعلام کردند . «مجمع بررسیهای اسلامی » کسانی را که تکنولوژی شبیه سازی را بر روی انسان انجام می دهند، محارب دانسته است . ۴- سازمان اسلامی علوم پزشکی نشستی را با حضور علماء اسلامی و پزشکان متخصص در کشور مغرب برگزار کردند و در اعلامیه پنج ماده ای شبیه سازی را محکوم نمودند. [6]

نتیجه: عموم علمای اهل سنت شبیه سازی را به هیچ عنوان تحت هیچ شرایطی قبول نداشته و آن را دخالت در کار خدا دانسته مردود میدانند.

ب) فقها شیعه مراجع و علمای عصر حاضر، شبیه سازی حیوانات را بالاتفاق جایز می دانند ولی در مورد شبیه سازی انسانها آرای مختلفی دارند و در پاسخ به سؤال «آیا مشابه سازی و تکثیر انسان در آزمایشگاه و از طریق روشهای پیشرفته علمی (کلوناژ) جایز است؟ چنین جواب دادند: ۱- آیت الله فاضل لنکرانی به این بارو است که: شبیه سازی به عنوان اولی اشکال ندارد لکن اگر مفاسدی بر آن مترتب شود، به عنوان ثانوی جایز نیست. ۲- آیت الله مکارم شیرازی معتقد است که: شبیه سازی باوجود محاسنی که دراد دارای معایب و مفاسد زیادی است بنا بر این جایز نیست. ۳- آیت الله سیستانی و آیت الله معرفت به این باور هستند که: شبیه سازی انسان فی حد ذاته قطع نظر از محاسن و معایب و مفاسد آن، مانعی ندارد. ولی به حکم ثانوی به دلیل پیامدها منفی آن (هر چند در جهت حل مشکل جامعه انسانی به کار برده شود) حرام است و نا جایز.

4- اما برخلاف دیدگاه فوق برزگان دیگر مانند: آیت الله موسوی تبریزی[7] و آیت الله موسوی بجنوردی[8] شبیه سازی انسان را از نظر شرعی بلا مانع می دانند و به این باورند که آثار منفی در هر موجودی وجود داشته و دارد هرچند از راه شرعی و قانونی تولید شده باشد. بنابراین معایب و محاسن تنها در استفاده و کار برد نقش دارد که چگونه و در چه جهتی بکار برده شود.

۵- همچنان آیت الله سید محمد حسین فضل الله. [9] اصل شبیه سازی انسان را جایز می داند و آن را «خلقت از عدم» نمی شمرد و نشانه ای بر قدرت انسان در کشف قوانین و نظامهایی می داند که خداوند در عالم خلقت گذاشته است. البته ایشان هم، تکثیر و رواج مسأله را جایز نمی داند.

نتیجه: طبق آنچه نقل شد، اکثر علمای تشیع اصل شبیه سازی انسان را جایز می دانند ولی به حکم ثانوی به دلیل مفاسدی که در پی دارد جایز نمی شمرند.

شبیه سازی از نظر اعتقادی زمانی که خبر شبیه سازی انسان اعلام شد، بیشترین مخالفتها از طرف گروهی از علمای مسیحی ابراز گردید.[10] آنان شبیه سازی انسان را دخالت در کار خدا دانستند. حال آیا واقعا شبیه سازی انسان دخالت در کار خدا محسوب می شود؟ با کمی دقت می توان گفت شبیه سازی هیچ مشکلی ایجاد نمی کند و دخالت در خالقیت خدا نیست؛ چرا که اولاً: با دلایل عقلی و نقلی ثابت شده است که خالق زمین و آسمان و همه موجودات، خدای متعال است؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الأَرْضِ جَمِیعاً»[11] یعنی: او کسی است که آنچه در زمین است، برای شما خلق کرد؛ «وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ» [12]یعنی: همه چیز را خداوند آفریده است. یا در جای دیگر می فرماید: «الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیّامٍ» [13] یعنی: او کسی است که آسمانها و زمین و آنچه را که در آنهاست، در شش روز آفریده است. آیات فراوان حکایت از این مطلب دارد که خالق همه مخلوقات (حتی آن سلول که در رحم مادر قرار داده می شود و مسئله کلون را در پی دارد) تنها خداست؛ نه کس دیگر. ثانیا؛ شبیه سازی، اصلاً آفرینش نیست بلکه این عمل شبیه لقاح مصنوعی است. بنابراین، متخصص ژنتیک، برای این نوع خلقت سبب و عامل است؛ نظیر شخصی که دانه ای را می کارد و آن دانه رشد می کند و به گیاه تبدیل می گردد. کشاورز، مقدمات تولید را فراهم می کند؛ نه این که خالق و آفریننده گیاه باشد؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزّارِعُونَ» [14] یعنی: آیا ندیدید آنچه را که در زمین کاشته بودید؟! آیا شما آن دانه را از زمین رویاندید یا ما رویاندیم؟! همچنین پدر و مادر نیز در تولید فرزند نقش واسطه یا سبب را دارند؛ نه نقش خالق بودن را؛ چنان که خداوند متعال می فرماید: «خَلَقَ الإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ» [15]یعنی: (خدا) انسان را از نطفه آفرید. از این آیه شریفه معلوم می شود خالق انسان خداست، و نطفه، واسطه است. بنابراین، تولید کردن مشابه انسان یا حیوان، با خداوندی خدا و خالقیت او هیچ منافاتی ندارد؛ زیرا اولاً: دانشمندان علم ژنتیک، فقط نقش واسطه را بازی کرده و با اجرای عملیات خاصی، اسباب تولید را ایجاد کرده است.
ثانیا: مواد اولیه همین عملیات نیز، در طبیعت موجود است (نظیر تخمک، سلول و…) و آن دانشمند، برای تولید، از همان مواد طبیعی استفاده کرده و خالق مواد طبیعی نیست.

ثالثا: مهمترین بخش خلقت جانداران، خلقت روح آنهاست که تولید این بخش، از عهده بشر خارج است.[16] از سوی دیگر خداوند به انسانها این اجازه را داده است که تا در اسرار طبیعت دست به اکتشاف زده و از آن به نفع خود و جامعه انسانی استفاده کنند. [17] و این اقدام به هیچ وجه مخالفت با مبانی خلقت و اسلام نیست؛ چرا که خداوند به تصریح از خلقت حضرت آدم و حوا که بدون پدر و مادر و همچنین حضرت عیسی که بدون پدر متولد شده، در قرآن آورده است و در نهایت، آن را یکی از آثار نظام آفرینش و قدرت خداوند می داند.[18] واگر در قرآن مجید آمده است که «انا خلقناکم من ذکر و انثی» این به روش معمول اشاره می کند؛ یعنی غالب مردم، از طریق ترکیب اسپرم و تخمک پدید می آیند. حال به روشی دیگر ما از مخلوق خداوند سبحان، انسان دیگری پدید می آوریم، این انسان باز هم مخلوق خدا محسوب می شود. در عالم خلقت، ما استقلال نداریم. ما از مخلوق خداوند سبحان استفاده می کنیم. انسان دو حیات دارد: حیات حیوانی و حیات انسانی. قرآن می فرماید: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الإْنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً» خلقت اول، مراحل خلقت حیوانی را می گویند و منظور از خلقت آخر، خلقت انسانی است که همان نفس ناطقه یا روح است. انسان، روح را نمی تواند تولید کند. با کلون سازی یا هر شیوه دیگر، مقتضیات حیات حیوانی تولید می شود اما روح را، نفس ناطقه را خداوند سبحان می دهد.» [19] بنابراین، شبیه سازی را دخالت در کار خدا دانستن، از منظر اسلامی به هیچ وجه صحیح نیست.[20] شبیه سازی از نظر اخلاقی آیا شبیه سازی انسان اخلاقی است؟

آیا شبیه ‌سازی انسان اشتباه است؟ این سؤالی است که اذهان بسیاری را به خود مشغول کرده‌ است. علاوه بر عواقب شبیه ‌سازی از دیدگاه علمی، این مسئله موجب مطرح شدن مسائل اخلاقیِ جدی‌ای نیز شده است. مسائلی از این دست: آیا ما می‌توانیم در جای گاه خدا قرار گرفته و تصمیم بگیریم نوزادان انسان چگونه متولد شوند؟ در حال حاضر از کلون‌های انسانی برای موارد پزشکی و درمانی استفاده می شود؛ اما با پیش رفت فناوری‌های علمی امکان دارد شبیه ‌سازی به دلایل دیگر نیز انجام شود مثلاً فقط برای ساختن یک کپی جوان‌تر از یک فرد پیر. در این صورت آیا این بی ‌احترامی‌ای به تمام بشریت نخواهد بود؟ کودکی که از طریق شبیه ‌سازی ایجاد شده است در جامعه چه جای گاهی خواهد داشت؟ او با چه چالش‌های اجتماعی‌ای مواجه خواهد شد؟ والدین چنین کودکی چه کسانی هستند؟ شاید شبیه سازی انسان امکان پذیر شود اما چه کسانی و چگونه این کار را انجام خواهند داد؟ در مورد اخلاقی یا غیراخلاقی بودن شبیه سازی انسان، بحثهای زیادی صورت گرفته است. بعضی به دلیل اخلاقی از شبیه سازی دفاع می کنند اما بسیاری دیگر، به همین دلیل مخالف آن هستند.

الف) دلایل موافقان بعضی از ویژگیها، استعدادها و سجایای اخلاقی از ژنها تأثیر می پذیرند. شبیه سازی انسان بالغی که ویژگیهای مطلوب را دارد، می تواند به تولید کودکی با قابلیتهای مشابه منجر شود.[21] مثلاً سلولهای نوابغ را بگیرند و نگهداری کنند و در هر عصر و زمانی، نوابغی تولید کنند. در مورد زوج ناباروری که در آن، مرد به طور کامل نابارور است، شبیه سازی می تواند به تولید بچه بینجامد. تخمک زن و سلولی از پیکره مرد با هم امتزاج می یابند و به این ترتیب، هر دو در تولید کودک دخیل می شوند. مرد، اطلاعات ژنتیکی را فراهم می سازد و زن کارخانه تولید سلول می شود. این وضعیت، بسیار اخلاقی تر از حالتی است که چنین زوجهای ناباروری، از اسپرم مرد دیگری استفاده کنند. به وجود آوردن انسانهای سالم برای جبران خطرهای ناشی از بیماریهای ارثی نهفته در برخی ترکیبهای جنسی. [22] با شبیه سازی، حیواناتی به وجود می آیند که می توان از اعضای بدن آنها برای پیوند انسانها استفاده کرد و یا از طریق جراحی ژنتیک، سلولهای سالم مانده از عضو آسیب دیده را به یک عضو کامل تبدیل کرد و یا از موادی که حیوانات در بدنشان تولید می کنند، در داروسازی استفاده کرد.[23]

ب) دلایل مخالفان اسلام، روابط انسانها را با یکدیگر به عنوان یک اصل زندگی مذهبی تلقی می کند و در واقع بر اساس حدیثی از قول حضرت رسول، نه دهم مذهب، روابط انسانها با یکدیگر را شامل می شود و یک دهم آن، رابطه انسان با خدا. بحثی که مسلمانان در این مورد دارند، بیشتر مربوط به مشکلاتی است که با دخالت تکنولوژی در رابطه اخلاقی عاطفی مرد و همسرش و والدین با فرزندانش اثر می گذارد.[24] اگر از طریق شبیه سازی، فرزندانی متولد شوند، ممکن است مسأله نکاح و ازدواج که یک امر طبیعی است، به تدریج برچیده شود و نظام خانوادگی مختل گردد و بسیاری از زنان بی شوهر باردار شوند، یا زنی از خودش باردار شود که به ظاهر آن دو مادر و فرزند هستند؛ ولی به یک معنا دوقلو هستند. اخلاق جهانی، این عمل را نمی پذیرد؛ زیرا باعث اضمحلال نظام خانواده در جوامع بشری می شود.[25] از سوی دیگر، به اعتقاد موافقین این شیوه به علاج نازایی منتهی شود به فرض که این ایده را بپذیریم، نیل به مطلوب از راهی نادرست و ناشایست است که انحطات اخلاقی را در پی دارد. یعنی استفاده از جنینی که از محدوده ازدواج به دست نیامده است.[26] از جانب دیگر اگر این فناوری به همین صورت ادامه یابد، چه بسا روزی در دستان دیکتاتوری بیفتد که از آن بر ضد بشر بهره بگیرد. در حال حاضر بسیاری از اکتشافات بشر برای نابودی انسان به کار گرفته می شود. بمبهای هسته ای انبار شده در دنیا، به تنهایی می توانند ده بار زمین را از بین ببرد. خونخوارانی که امروز بر جهان حکومت می کنند، بسیارند و همه در آرزوی جاودانگی و حاکمیت مطلق و همیشگی هستند.[27] موارد یاد شده، جزئی از عقاید طرفداران و مخالفان طرح شبیه سازی انسان از نظرگاه اخلاقی است. شایان ذکر است که مخالفان این طرح، با اصل قضیه مخالف نیستند، ولی شیوع آن را مشکل ساز می دانند.

واکنشهای جهانی در مورد شبیه سازی در مورد شبیه سازی نگرانیهایی در سطح جهان به چشم می خورد که از صحبتهای عده ای از افراد سرشناس بین المللی کاملاً نمایان است؛ حتی برخی از مجریان شبیه سازی را به واکنش واداشته است؛ به عنوان مثال، آقای ریون در مورد احتمال پیشگیری و منع وی از انجام عملیات شبیه سازی می گوید: «اگر در خشکی برای من ممکن نباشد در آبهای اقیانوسها عمل شبیه سازی را به انجام خواهم رساند.»[28] ژاک شیراک، رئیس جمهور فرانسه، همانندسازی انسان را یک اقدام جنایت کارانه خواند و خواستار ممنوع شدن آن در سطح جهان شد. او این عمل را مخالف حیثیت و شرافت انسانی و از نظر کشور فرانسه، محکوم دانست و از همه کشورها خواست تا با پیشنهاد فرانسه و آلمان درباره جلوگیری از شبیه سازی، همراهی کنند.[29] فرانس کمپ مائوس، اسقف شهر لیمبورگ آلمان نیز با اشاره به طرح این عملیات، در آمریکا می گوید: تلاش برای شبیه سازی، می تواند به پدید آمدن نوعی برده داری نوین منجر شود و زمانی که انسان کالای تحقیقاتی شود، غرور و آزادی خود را از دست می دهد و وابسته به هوی و هوسهای به وجود آمده، خواهد شد.»[30] مقامات آلمان نیز، بلافاصله اعلام کردند که آزمایش کلونینگ جنین انسان در آلمان، جرم علیه دولت (و در نتیجه جامعه) محسوب می شود و تا پنج سال محکومیت زندان را در پی دارد. واتیکان تولید اولین نوزاد شبیه سازی شده را بیانگر نوعی باور وحشیانه دانست که فاقد اصول اخلاقی و انسانی است و شبیه سازی را نتیجه یک ذهنیت بی رحمانه برشمردند.[31] کلیسای کاتولیک روم، زندگی را هدیه ای خدادادی؛ نه یک تولید صنعتی دانسته و شبیه سازی را مداخله در کار خدا تلقی می کند. در انگلستان، برای کلونینگ انسان اجازه نامه لازم است و برای این کار هیأتی از طرف دولت تعیین شده است و این هیأت نیز از صدور چنین اجازه ای، خودداری می کند. متجاوزان از این امر، به ده سال زندان محکوم خواهند شد.[32] این کشور، در سال 2001 میلادی عمل شبیه سازی پژوهشی یا درمانی را قانونی اعلام کرد. در ژاپن، هر نوع تحقیق و پژوهش درباره همانندسازی انسان ممنوع است و اقدام به چنین عملی مجازات زندان تا ده سال و جریمه نقدی تا ده میلیون ین (معادل 85 هزار دلار) را در پی دارد.[33] مقامات چین، سایتهای اینترنتی از قبیل «یاهو» و «ام اس ان» (متعلق به شرکت مایکرو سافت) را وادار کرده اند که نشر داستانها و گزارشهای منفی و ناگوار پیرامون بیوتکنولوژی انسانی به زبان چینی را محدود کنند و برای این منظور تهدید کرده اند که امتیاز فعالیت آنها در چین را لغو خواهند کرد.[34] در هنگ کنگ، همانندسازی آدمی منع شده است و در تایوان نیز لایحه ممنوعیت آن، در شرف تصویب می باشد.[35] به گزارش پارسینه، همچنین سنگاپور و اسرائیل و کشورهای دیگر به این موضوع اشاراتی داشته اند که اگر ایالات متحده آمریکا به سبب دغدغه های اخلاقی خود، به محدود ساختن تلاشهای خود در چنین زمینه هایی ادامه دهد، آنها علاقه مند خواهند بود که در حوزه سلولهای بنیادی و سایر حوزه های مشابه، به پژوهش پرداخته و آن را ادامه دهند.[36] البته ایالات متحده، مجموعه ای گسترده از مقررات در محافظت از سوژه های انسانی در آزمایشهای علمی پدید آورده، که دلیل عمده آن، فعالیتهای مؤسسات ملی بهداشت در این زمینه بود. مؤسسات ملی بهداشت در نخستین سالهای فعالیت خود، یک نظام بازبینی همطراز برای ارزیابی پیشنهادهای پژوهشی برقرار کردند ولی در تشخیص مخاطرات قابل قبول، که سوژه های انسانی در امر پژوهش را تهدید می کنند، به خواستها و نیازهای جامعه علمی گردن نهادند. با فاش شدن رسوایی بیمارستان ویژه درمان بیماریهای مزمن یهود در سال 1963 و یا رسوایی مربوط به سیفلیس در سال 1972 عدم کارایی این نظام به اثبات رسید. این حوادث، به تدوین مقررات تازه فدرال در سال 1974 منجر شد که هدف از آن، محافظت از سوژه های پژوهشی در طول تحقیقات بود و این امر، به تشکیل کمیسیون ملی حفظ سوژه های پژوهش های زیست پزشکی و رفتار منجر گردید.[37] در حال حاضر طبق قوانین فدرال آمریکا استفاده از درآمدهای مالیاتی برای شبیه سازی انسان ممنوع است اما شرکت کلوناید یک مرکز خصوصی است و مشمول این قانون نمی شود.[38] در اوت سال 2002، آلمان و فرانسه از کوفی عنان دبیر کل سازمان ملل دعوت کردند که پیش نویس ممنوعیت شبیه سازی انسانی را برای اجرا به سراسر دنیا ابلاغ کند.[39] در مجموع، از نوامبر سال 2001، 24 کشور شبیه سازی کودکان را ممنوع کرده اند که آلمان و فرانسه، هند، ژاپن، آرژانتین، برزیل، آفریقای جنوبی و انگلستان، از آن جمله هستند.

شبیه سازی انسان در سطح بین المللی در سطح بین المللی هم اقداماتی در مورد شبیه سازی صورت گرفته است. از جمله سازمان بهداشت جهانی در قطعنامه ای که در تجمع جهانی سالانه این سازمان به تصویب اکثریت رسید، شبیه سازی انسان را از تولید مثل غیرجنسی، غیرقابل قبول خواند. این قطعنامه، در کمیته سازمان بهداشت جهانی به تصویب رسید. این سازمان اعلام کرده که، استفاده از تولید مثل غیرجنسی، به منظور شبیه سازی انسان، از نظر اخلاقی غیرقابل قبول و مخالف ارزش و اخلاقیات انسان است و از دبیر کل سازمان بهداشت جهانی خواسته است تا در مورد تأثیرات فنون تولید مثل غیرجنسی حیوانات و گیاهان بر سلامت انسان، به تحقیق بپردازند.[40] همچنین سازمان جهانی یونسکو با بیان مسأله استنساخ، از سازمان ملل خواست تا هر چه سریعتر، بیانیه ای صادر کند که در آن، یک شرکت تحقیقاتی آمریکایی متعلق به بربگت بویسلیر را که ادعای شبیه سازی کرده است متوقف کند. یونسکو همچنین، خواستار توقف کلیه بحثها و آزمایشهای علمی ای شد که در این مورد صورت می گیرد.[41] علاوه بر اینها، فعالیتهای بین المللی که منشأ تدوین کنوانسیونها، اعلامیه ها و اسناد بین المللی است، در این زمینه نیز، آغاز شده است و به موازات تحولات سریع علمی و فناوریهای بیولوژیکی، تکمیل و تنظیم اسناد در دست اقدام است. از جمله این فعالیتها می توان به «بیانیه جهانی ژنوم انسانی و حقوق بشر»، مصوب 1997 کنفرانس عمومی یونسکو، «کنوانسیون حمایت از حقوق بشر و کرامت انسانی در رابطه با کاربرد زیست شناسی و پزشکی» مصوب آوریل 2001 میلادی، «کنوانسیون حقوق بشر و زیست پزشکی» و تصمیم شماره 202 شورای اروپا 1997 در خصوص پیش نویس پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق بشر و زیست پزشکی در ممنوعیت شبیه سازی مولد انسان (در چهارچوب اتحادیه اروپا) اشاره کرد. سازمان ملل متحد (و مشخصا کمیته حقوقی مجمع عمومی این سازمان) به تازگی، اقداماتی را در زمینه تهیه و تدوین یک کنوانسیون بین المللی برای مقابله با شبیه سازی مولد انسان به انجام رسانده و در صدد است این کنوانسیون را به دولتها ارائه نماید. از جمله فعالیتهای کمیته ششم، بررسی طرح پیشنهادی ارائه شده به منظور تدوین یک کنوانسیون راجع به ممنوعیت شبیه سازی مولد انسان بود. عنوان مزبور (به صورت برنامه کار 174) به پیشنهاد فرانسه و آلمان در برنامه اجلاس 56 مجمع عمومی گنجانده شد و کمیته ششم نیز در نشست بیست و هفتم خود در 19 نوامبر 2001، آن را بررسی کرد. در این زمینه کمیته ششم، پیش نویس قطعنامه ای با عنوان «کنوانسیون بین المللی مقابله با شبیه سازی مولد انسان» را که از سوی نماینده فرانسه ارائه شده بود، بدون رأی گیری، تصویب و به مجمع عمومی ارائه کرد. مجموع عمومی هم آن را در نوامبر 2001 با بررسی گزارش کمیته ششم، به تصویب رساند و نیز مجمع عمومی طی قطعنامه ای در دسامبر 2002 تصمیم گرفت کمیته ویژه ای را تأسیس کند تا جزئیات طرح مربوط به کنوانسیون مذکور بررسی شود.[42] همچنین مقرراتی در خصوص آزمایش روی انسانها، در سطح بین المللی وجود دارد. قوانین نورنبرگ، که به دنبال افشای آزمایشهای نازیها در اردوگاه های اسرای جنگی تدوین گردید، این اصل را تثبیت کرد که آزمایشهای پزشکی تنها با رضایت خود سوژه های انسانی می تواند روی آنها صورت گیرد.[43]

نتیجه گیری:
شبیه سازی از نظر حکم شرعی به عنوان اصل اولی، مستمول اصاله الاباحه و اصاله الحلیه است و دلائل بیانگر حرمت آن نیز دارای ضعف است ولی از نظر پیامدها و عوارض و عناوین ثانویه این کار برای جوامع بشری خطرناک است لذا از نظر علما و دانشمندان اسلامی حتی دیگر ادیان و ملل جهان خلاف مسائل اخلاقی دانسته شده و به همین خاطر بسیاری از دولت‌ها با تصویب قانون این عمل را ممنوع شمرده اند.

فهرست منابع:
فصلنامه رواق اندیشه، شماره 37، پورقهرمانی، بابک، کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم شناسی، محقق و نویسنده.
ناصر فقیه، پاسخ به شبهات؛ مجله یاس، ش 5؛ جواد خرمی، شبیه سازی انسان، پیامدها و عکس العمل ها، و مجله مبلغان، ش 51.
منصور اشرفی، کلونینگ از نظر اخلاقی، فصلنامه مکتب اسلام، ش 5.
ابوالقاسم علیان نژادی، شبیه سازی، مجله پژوهش و حوزه، 1380، ش 6، ص 23.
محمود صادقی، بررسی فقهی و حقوقی همانند سازی انسان، مندرج در: خلاصه قالات اولین کنگره پزشکی قانونی کشورهای اسلامی، ص 95.
مرکز تحقیقات فقهی قوه قضائیه، گنجینه استفائات.
آیا شبیه سازی با مبانی اسلامی سازگار است؟ روزنامه قدس، 10/12/81.
شبیه سازی انسان، دخالت در کار خداوند نیست، روزنامه اعتماد، 10/10/81.
بشر فراهم کننده مقتضیات است، روزنامه همشهری، 29/10/81.
سید محمد حسین فضل الله، الندوة، بیروت، 1423 ق.، ج 10، ص 67.
مجله المسلمون، 1417 ق.، ش 623. به نقل از جواد خرمی.
یوسف قرضاوی، شبیه سازی، ترجمه نور الدین سعیدیانی، مجله دین پژوهان، 1382، ش 3، ص 23.
شبیه سازی؛ بیم ها و امیدها، آموزش معارف اسلامی، ش 49، ص 37.
ناصر فقیه، پاسخ به شبهات، مجله یاس، ش 6 و نیز ر.ک.: شبیه سازی و موضع گیری دین و جامعه.
ر.ک.: عبدالعزیز ساجدنیا، دیدگاه اسلام پیرامون شبیه سازی، مجله آبادی، 1381، ش 26، ص 46.
ناصر فقیه، پیشین؛ حمیدرضا شریعتمداری، بدل سازی انسان، فصلنامه حوزه و دانشگاه، ش 10، ص 122.
ابوالقاسم علیان نژادی، پیشین، ص 25؛ جیمز گیوویلسون، شبیه سازی و گسست نظام اخلاقی، مجله سیاحت غرب، ش 8، ص 78.
به نقل از موسی دنیر، شبیه سازی از دیدگاه فقه اسلامی، مجله دانش پژوهان، 1382، ش 4، ص 153.
شیرین میرزاده، موافقان و مخالفان شبیه سازی انسان، مجله زنان، ش 96، ص 48.
آینده ما در عصر پسا انسان، روزنامه آفتاب یزد، 16/10/1381.
حمید رضا سعیدی نژاد، نقدی بر نظریه پایان تاریخ، سیاست خارجی، ش 16.
دولتها و شبیه سازی انسان، روزنامه آفتاب یزد، 18/10/81.
شبیه سازی انسان از نگاه حقوق بین الملل، روزنامه جام جم، 4/3/1381.

• htm=other 15% ther 81008: www.kayhannews.com.
• http://news.awse.com/30.dec2002/technology/29625ar
  Amit sen cupta, human cloning a distinct possibility www.pd.cpim.org.

[1] . مجله درسهایی از مکتب اسلام، (مقاله کلونینک از نظر اخلاقی، منصور اشرفی) قم، چاپ سپهر، مرداد ماه 1376، سال سی و هفتم، ش 5، ص 66.

• Amity seen cute, human cloning a distinct possibility www.pd.cpim.org

[3] – هفته نامه «المسلمون » شماره 633، پنجم ذی القعده 1417 هـ . ق .

[4] – http://news.awse.com/30.dec2002/technology/29625ar.

[5] – یوسف قرضاوی، شبیه سازی، ترجمه نور الدین سعیدیانی، مجله دین پژوهان، 1382، ش 3، ص 23.

[6] – برگرفته از مجله شبیه سازی، خبرنامه حقوق فناوری، پیشین

[7] – شبیه سازی انسان، دخالت در کار خداوند نیست، روزنامه اعتماد، 10/10/81

[8] – بشر فراهم کننده مقتضیات است، روزنامه همشهری، 29/10/81.

[9]- سید محمدحسین فضل الله، الندوة، بیروت، 1423 ق.، ج 10، ص 67

[10] – شبیه سازی؛ بیم ها و امیدها، آموزش معارف اسلامی، ش 49، ص 37

[11] – بقره / 29.

[12] – فرقان / 2.

[13] – فرقان / 59.

[14] – واقعه / 64 /63.

[15] – نحل / 4.

[16] – ناصر فقیه، پاسخ به شبهات، مجله یاس، ش 6 و نیز ر.ک.: شبیه سازی و موضع گیری دین و جامعه، پیشین.

[17] – شبیه سازی انسان، دخالت در کار خداوند نیست، پیشین.

[18] – همان.

[19] – بشر فراهم کننده مقتضیات است، پیشین.

[20] ر.ک.: عبدالعزیز ساجدنیا، دیدگاه اسلام پیرامون شبیه سازی، مجله آبادی، 1381، ش 26، ص 46.

[21] – شبیه سازی؛ بیمها و امیدها، پیشین؛ حمیدرضا شریعتمداری، پیشین، ص 118.

[22] – همان.

[23] ج

Writer:آدینه محمد امینی