از دانشجویان برتر موسسه تحصیلات عالی برنا طی یک محفل تقدیر صورت گرفت.۱۴۰۰-۱۱-۱۶برنامه "تقدیر از دانشجویان برتر" موسسه تحصیلات عالی برنا به روز شنبه، ۱۶ دلو سال روان، در تالار همایش های بام دنیا ...
Writer: آدینه محمد امینی
مفهوم حقوق بشر از دیدگاه اسلام
دسته بندی ماده های حقوق بشرغربی:
۱ ـ طرح ابتدای حقوق بشر اسلامی:
1-1 حقوق اساسی انسان در اسلام؛
۲ ـ 1 طرح تکالیف اساسی انسان در دین اسلام؛
۳ ـ1 و تصویب نهایی حقوق بشر اسلامی؛
اما نقاط اشتراک و افتراق حقوق بشر غربی و اسلامی :
4- نادیده انگاری برخی حقوق بشر؛
5- مسکوت بودن برخی موارد دیگر؛
مقدمه:
مفهوم حقوق بشر از دیدگاه غرب
اعلامیه جهانی حقوق بشرغربی
اعلامیه جهانی حقوق بشر ( که ما از آن به غربی تعبیر نموده یم) در ده دسامبر 1948 میلادی به صورت قطعنامه شماره 217 در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تصویب رسید. این اعلامیه جنبه جهانی به خود گرفت و همه کشورها ملزم به رعایت آن شدند.
اعلامیه جهانی حقوق بشر مشتمل بر یک مقدمه و 30 ماده است: در مقدمه اعلامیه اندیشههای زیربنایی است که الهام بخش نویسندگان اعلامیه در تدوین مواد بعدی بوده است مانند وحدت خانواده بشری، کرامت و ارزش شخص انسان، حقوق بنیادی مرد و زن، پیامدهای اسفبار تجاوز به حقوق بشر، بالاخره رابطه بین احترام و رعایت این حقوق در نظام داخلی و برقراری صلح بین ملت ها.[7]
دسته بندی ماده های حقوق بشرغربی:
الف) ماده سه تا یازده؛
اعلامیه جهانی حقوق بشرغربی از ماده سه تا یازده درخصوص حقوق و آزادیهای شخصی بحث و گفتگو شده است، مانند حقوق مدنی و سیاسی.
در این ماده ها اعلامیه جهانی حقوق بشر به حقوق بنیادی فرد در رابطه با خانواده، سرزمین و اشیاء جهان خارج پرداخته شده و بشریت را به رعایت آن دعوت می کند.
در اعلامیه جهانی حقوق بشر؛ از مواردی مانند آزادیهای عمومی و حقوق سیاسی بنیادی افراد بحث می شود و جامعه جهانی را ملزم رعایت آزادی های بیان و عقیده و… می نماید.
در این ماده ها اعلامیه جهانی حقوق بشر: درباره حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی افراد و بشریت صحبت به میان آمده است.
در ماده ها فوق اعلامیه جهانی حقوق بشر، وجود سیستمی را که تحقق حقوق بشر در آن ممکن و میسر میباشد جزو حقوق اصلی بشر قلمداد کرده است.[8]
آنچه از مطالعه اعلامیه جهانی حقوق بشر و موارد سیگانه بدست می آید، این است که: انگیزه اصلی تهیه کنندگان این اعلامیه جنبه های انسانی بوده و مقصود و هدف آنان کاستن از درد و رنج بشریت و نگرانی هایی که ناشی از جدال و زد وخورد های خانمان سوز میان افراد بشر بوده است. به همین سبب دست اندرکاران تدوین اعلامیه جهانی حقوق بشر بعد از مصائب، بلایا و مشکلاتی که در جریان و پس از جنگ جهانی دوم به بشریت عارض شد تلاش نمودند تا جلوی این گونه مشکلات در آینده گرفته شود.
اعلامیه جهانی حقوق بشر اسلامی
همان طور که در مقدمه ذکر شد، به علت نادیده گرفته شدن ابعاد معنوی و دینی انسانها و تنها پرداختن به جنبه های صرف مادی و طبیعی حیات بشری در اعلامیه جهانی حقوق بشر، کشورهای اسلامی را بر آن داشت در چارچوب سازمان کنفرانس اسلامی قوانین و مقرراتی را برای جنبه حقوق بشری بر اساس شریعت اسلام تدوین و تصویب کنند. به همین منظور از سوی سازمان کنفرانس اسلامی سه اعلامیه در رابطه با حقوق بشر منتشر شده است:
۱ ـ طرح ابتدای حقوق بشر اسلامی:
1-1 حقوق اساسی انسان در اسلام؛
در سال ۱۹۷۹میلادی در مکه مکرمه در عربستان سعودی اعلامیه جهانی حقوق بشر اسلامی برمحور حقوق و تکالیف اساسی انسان در اسلام مطرح و قرار شد روی آن کار و در نشستهای بعدی به تصویب برسد.
۲ ـ 1 طرح تکالیف اساسی انسان در دین اسلام؛
در سال ۱۹۸۸ میلادی طرح ثانیوی حقوق بشر اسلامی در شهر طائف در عربستان سعودی به بحث گذاشته شد و مقدمات آن به تصویب رسید.
۳ ـ1 و تصویب نهایی حقوق بشر اسلامی؛
و نهایتا اعلامیه اسلامی حقوق بشر اسلامی در سال ۱۹۹۰ میلادی (1369 شمسی) در نشست شهر قاهره مصر در سطح دولت های اسلامی به تصویب رسید. [9]
این اعلامیه یک مقدمه و 25 ماده دارد که در آن اعلامیه جهانی حقوق بشر از نگاه شریعت اسلامی مورد بررسی قرار گرفته مواردی بر آن افزوده و برخی مواد نیز از آن کاسته شده است.
دسته بندی حقوق بشر اسلامی:
اگر بخواهیم تفاوت های عمده حقوق بشر در غرب و اسلام را به گونه کلی، مورد کنکاش قرار دهیم ، بر محور سه عنصر و نظریه فلسفی دور می زند.
الف) عنصر هستی شناسی:
در هستی شناسی سؤالات عمده این است که هستی چیست؟ آیا هستی فقط جهان ماده است؟ یا بعد غیر مادی هم متصور می باشد؟ اگر پاسخ ما به سؤال هستی چیست؟ این باشد که هستی ترکیبی است از این جهان و جهان دیگر، دارای بعد مادی و معنوی هست، در این صورت حقوق بشر ما متناسب با این نوع مبنا و این نگرش شکل خواهد گرفت. که حقوق بشر اسلامی بر اساس دیدگاه فوق بنا شده است یعنی به هستی نظر ترکیبی دارد.
ب) عنصرانسان شناسی:
نوع نگاه ما به انسان که انسان چگونه موجودی است؟ آیا انسان فقط یک بعد دارد یا دارای بعد غیرمادی و ماورایی است؟ پاسخ ما به این سؤال نوع مدیریت، حقوق و اقتصاد و سیاست ما را تحت تأثیر قرار خواهد داد؛ حقوق بشر اسلامی به بعد غیر مادی انسان توجه ویژه دارد. و برمبنی آن به بشریت حق و امتیاز قائیل است.
ج) عنصر معرفت شناسی:
عنصر معرفت شناسی که در زندگی روزمره انسان تأثیر گذار است. عمدتاً این سوال مطرح میشود که آیا راه دیگری برای رسیدن به حقیقت جز علم و تجربه وجود دارد؟ بر اساس تفکر سکولارستی پاسخ این سوال منفی است و می گوید: تنها راه رسیدن به حقیقت علم و تجربه است و اگر راه دیگری هم وجود داشته باشد نمی پذیریم ، اما نظریه مقابل این تفکر چه می گوید؟ می گوید راه رسیدن به حقیقت فقط علم و تجربه نیست، شما از عقل هم می توانید استفاده کنید.
چنانچه در اعلامیه جهانی حقوق بشر اسلامی، با صراحت میگوید: هرچند بشریت به مراحل پیشرفته ای در علوم مادی دست یافته است، اما نیاز مبرم به ایمان و معنویت برای حمایت از حقوق و تمدن بشری خویش دارد. یعنی علم و تجربه به تنهایی کافی نیست و باید برای رسیدن به حقیقت از نیرو ایمان، که بعد معنوی انسان است و نیز عقل و خرد استفاده کرد. [10]
اما نقاط اشتراک و افتراق حقوق بشر غربی و اسلامی :
الف) نقاط مشترک
موارد اشتراک کلی هر دو نظام حقوقی غرب و اسلام درک و پذیرش نیاز قطعی انسانها است به حقوق و تکالیفی که حیات طبیعی و حیات مطلوب آنان را تأمین نماید و نیز هر دو نظام حقوقی در وضع و تدوین موادی برای رفع نیازمندی های هر دو قسم حیات (حیات طبیعی و حیات مطلوب) اتفاق نظر دارند. اصول یا حقوق مشترک بین نظام حقوقی اسلام و غرب به شرح ذیل است:
هر دو نظام حقوقی صیانت حیات را از هرگونه عوامل مزاحم لازم شمرده، دولتها و جامعه را مسئول اجرای جدی این اصل یا حق بنیادین می دانند.
2- حق کرامت؛
هر دو نظام حقوقی کرامت و حیثیت انسانی را بسیار با اهمیت تلقی نموده، انسان را از این حق برخوردار می دانند.
3- حق تعلیم و تربیت؛
هر دو نظام حق تعلیم و تربیت را از اصول حقوقی دانسته، دولت و جامعه را مسئول اجرای این حق تلقی می کنند.
4- حق آزادی؛
هر دو نظام حق آزادی را از حقوق اساسی انسان ها تلقی نموده، دولت و جامعه را در آماده کردن محیط زندگی برای برخورداری از این حق اساسی مسئول می دانند. با این تفاوت که در حقوق جهانی اسلام برخورداری از آزادی مشروط به عدم اخلال در انجام تکالیف فردی و اجتماعی ناشی از حقوق مردم جامعه می باشد.
5- حق مساوات ؛
هر دو نظام حق مساوات در برابر حقوق و قوانین را بر همه آحاد جامعه لازم و ضروری بر می شمرند، و بر اجرای صحیح این حق از سوی دولت و جامعه تأکید می کنند.
این اصول و حقوق پنجگانه علاوه بر اینکه در نظام حقوقی اسلام و غرب بر رعایت آنها تأکید شده در دو اعلامیه حقوق بشر جهانی و اسلام نیز تصریح شده است. اضافه بر این اصول مشترک موارد مشترک دیگر در دو اعلامیه مذکور به شرح ذیل است.
- ؛
برده داری به طور صریح در اعلامیه حقوق بشر اسلامی ممنوع شده است. ماده یازده بند الف میگوید:” انسان آزاد متولد میشود و هیچ‌کس حق ندارد او را به بردگی بکشد یا ذلیل و مقهور خویش کند یا از او بهره‌کشی کند و بندگی جز برای خداوند متعال وجود ندارد”. این ممنوعیت در ماده چهارم اعلامیه جهانی حقوق بشر هم تصریح شده است. آنجا که بیان می‌کند: “احدی را نمی‌توان در بردگی نگاه داشت و داد و ستد بندگان به هر شکلی که باشد ممنوع است”. نکته جالب این است که این موضوع در اعلامیه حقوق بشر اسلامی با تفصیل و توضیح بیشتری آمده است.
حق دیگر، حق مالکیت ادبی یا استفاده از دستاوردهای علمی، ادبی، هنری و تکنولوژی است. این حق در اعلامیه حقوق بشر اسلامی به رسمیت شناخته شده است. آنجا که در ماده شانزدهم مقرر می‌دارد: “هر انسانی حق دارد از ثمره‌های دستاورد علمی یا ادبی یا هنری یا تکنولوژی خود سود ببرد و حق دارد از منابع ادبی و مالی حاصله از آن حمایت کند و …”. همین حق در بند دو ماده بیست وهفت اعلامیه جهانی نیز تصریح شده که: “هرکسی حق دارد از حمایت معنوی و مادی آثار علمی، فرهنگی یا هنری خود برخوردار شود”. [11]
ب) نقاط افتراق:
1– بعد معنوی
خدامحوری وانسان محوری؛ همان طور که در بحثهای قبلی ذکر شد، از دلائل اصلی تدوین اعلامیه جهانی حقوق بشر اسلامی حقوق بشر نادیده گرفته شده جنبه های معنوی و نگاه صرف مادی به انسان در اعلامیه جهانی حقوق بشر بود.
2- کرامت انسانی؛
کرامت و حیثیتی که در اعلامیه جهانی حقوق بشرغربی از آن یاد می شود، پشتوانه منطقی و فلسفی ندارد و مشخص نکرده است که چرا انسان دارای این وصف شده است، ولی در اعلامیه اسلامی، اساس این کرامت را مقام جانشینی خداوند « خلیفه الله » می داند که آفریدگار جهان به او اعطا کرده است و دیگر این که اعلامیه اسلامی به تربیت روحی و بالابردن سطح اخلاق و معنویات و فضایل انسانی پرداخته که اعلامیه جهانی در مورد آن سکوت نموده است.
3- اصل آزادی؛
توجه به آزادی از نقاط افتراق دو اندیشه دینی و غربی بویژه در موضوع حقوق بشر است. در تفکر غربی که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز بر آن تصریح دارد، توجه به آزادی و حقوق انسانی متناسب با گریز از اندیشه دینی صورت گرفته است و آزادی انسان را به صورت مطلق و بدون ضابطه و چارچوب مشخص دیده است. در صورتی که در حقوق جهانی اسلام برخورداری از آزادی مشروط به عدم اخلال در انجام تکالیف فردی و اجتماعی ناشی از حقوق مردم جامعه می باشد.
4- نادیده انگاری برخی حقوق بشر؛
نادیده گرفتن برخی از حقوق انسانی در اعلامیه جهانی حقوق بشرامر واضح و روشن است؛ مثلا برخی از حقوق مربوط به حیات بشری که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیامده، اما در اعلامیه اسلامی مورد توجه و تصریح قرار گرفته است. مثل ممنوعیت استعمارگری و حق مبارزه با آن یا حق مقابله با تجاوز به حیات انسان و نیز حق زندگی در محیط پاک و دور از مفاسد اخلاقی و داشتن امنیت دینی علاوه بر امنیت های مربوط به جان و خانواده و ناموس و نیز اشاره به لزوم حفظ حرمت انسان حتی پس از حیات او و محترم شمردن جنازه او. [12]
5- مسکوت بودن برخی موارد دیگر؛
مواردی که در اعلامیه حقوق بشر اسلامی قید شده ولی در اعلامیه جهانی مسکوت است:
الف ) حق فضل و کرامت ناشی از عمل و عقیده که در بند الف ماده ۱ آمده است: « … و همه مردم در اصل شرافت انسانی و تکلیف و مسئولیت برابرند بدون هرگونه تبعیضی از لحاظ نژاد، رنگ، جنس، اعتقاد دینی، وابستگی سیاسی یا وضع اجتماعی و … ». گرچه این موضوع به صورت پراکنده و عام در بعضی از مواد اعلامیه جهانی قید شده ولی اعلامیه اسلامی به طور جامع به آن پرداخته است.
ب ) حرمت اقدام به کاری و یا پناه بردن به وسیله ای که باعث به فنا رفتن نوع بشری شود. این موضوع در بند ب ماده ۲ آمده است که : « زندگی موهبتی الهی و حقی است که برای هر انسانی تعیین شده است، و بر همه افراد و جوامع و حکومت ها واجب است که از این حق حمایت نموده و در مقابل هر تجاوزی علیه آن ایستادگی کنند و جایز نیست کشتن هیچ کس بدون مجوز شرعی ».
ج ) حق حفاظت و نگهداری از افراد بی گناه و زنان و کودکان در هنگام جنگ و نزاع و مداوای زخمی ها و حفاظت و نگهداری از اسیران و حرمت مثله کردن کشته ها که این موضوع در ماده ۱۳ اعلامیه حقوق بشر اسلامی آمده است و حال آن در اعلامیه جهانی محلی از اعراب ندارد، گرچه این موضوع بعدها در معاهدات ژنو مورد توجه قرار گرفت.
د ) حق جنین: در بند الف ماده ۷ صریحاً به حقوق جنین اشاره می شود آن جا که بیان می کند: « هر کودکی از زمان تولد، حقی بر گردن والدین خویش و جامعه و دولت در محافظت دوران طفولیت و تربیت نمودن و تأمین مالی و بهداشتی و ادبی دارد؛ در ضمن باید از جنین و مادر نگهداری شود و مراقبت های ویژه نسبت به آنان مبذول شود.[13]
جمع بندی و نتیجه گیری
همانطور که ذکر نمودیم حقوق بشرغربی هرچند با حقوق بشر اسلامی وجوه مشترک زیای دارد ولی وجوه افتراق آنها نیز کم نیست واقعیت این است که حقوق بشر اسلامی به دلیل جامعیت و حاکمیت دین بر نگارش آن، دست برتر بر حقوق بشرغربی دارد. زیرا به انسان به عنوان خلیفه خدا در زمین نگریسته شده و از این جهت تکریم انسان تکریم خالق و آفریدگار جهان محسوب میشود. و بدون قید و شرط، کسی در پیشگاه خداوند محبوب و قابل قدر است که نسبت به بندگان خدا نافع و مفید فایده باشد. بنا براین همه انسان ها و به طور كلي بشريت داراي حقوقي است كه براي همه از هر رنگ و نژاد و تيره و قبيله اي و با هر مذهب و مرام و مسلكي محفوظ است و همگان بايد به آن احترام گذاشته و مدّنظر قرار دهند.
با این وجود نباید اعلاميه جهاني حقوق بشر داراي نكات خوب و ارزنده اي براي بشريت است، اما اين بدان معنا نيست كه همه محتويات آن مورد تأييد باشد. مهم تر از همه اينكه در عصر حاضر، حقوق بشر به بهانه اي در دست مستكبران براي تعقيب منافع به ناحق خويش تبديل شده است.
شايد مهم ترين نكته اي كه در اعلاميه جهاني حقوق بشر ناديده گرفته شده است، احترام به اديان و فرهنگ هاي به حق و معتبر موجود در عرصه جهاني است.
اساس و مبناي حقوق بشر در ديدگاه اسلامي عبارت است از خدامحوري و توحيد، در حالي كه، حقوق بشر جهاني از چشم انداز انسان محوري تدوين شده است.
فهرست منابع:
1ـ دفتر همكارى حوزه و دانشگاه، اسلام و حقوق بين الملل عمومى، تهران، سمت، 1372، ج 1، ص 128.
2ـ عاليه ارفعى و ديگران، زيرنظر محمدرضا دبيرى، حقوق بشر بين الملل از ديدگاه مجامع بين المللى، تهران، دفتر مطالعات سياسى و بين الملل وزارت امور خارجه، 1372، ص 280.
3ـ محمدتقى مصباح، جزوه حقوق و سياست در قرآن، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى (ره)، 1379، ج 2.
4. all human beings are born free and…
5. all human beings are created free and…
6ـ ليل لوين، پرسش و پاسخ درباره حقوق بشر، ترجمه محمدجعفر پوينده، چ سوم، تهران، قطره، 1377، ص 169.
7ـ ر.ك: سيدحسين صفايى، نشريه دانشكده حقوق و علوم سياسى، ش 27، (بهمن 1370)، ص 10.
8ـ نهج البلاغه، كلام 105.
9ـ نادر ذوالعين، «حمايت از حقوق اقليت ها در حقوق بين الملل»، تحقيقات حقوقى، ش 15، ص 456.
10ـ دفتر همكارى حوزه و دانشگاه، اسلام و حقوق بين الملل عمومى، تهران، سمت، 1372، ج اول، ص 172.
11ـ الشيخ عبدالحسين الامينى، الغدير، بيروت، دارالكتاب العربى، 1397 ق، ج 6، ص 188.
12ـ محمدتقى جعفرى، حقوق جهانى بشر از ديدگاه اسلام و غرب، تهران، دفتر خدمات حقوق بين الملل جمهورى اسلامى ايران، 1370، ص 183.
13ـ نهج البلاغه، نامه 53.
14ـ جمعى از نويسندگان، حقوق بشر از ديدگاه مجامع بين المللى، زير نظر محمود دبيرى، چ دوم، تهران، وزارت امور خارجه، 1372، ص 280.
15ـ لطف الله صافى گلپايگانى، امامت و مهدويت، قم، انتشارات حضرت معصومه (عليها السلام) 1377، ج 3، ص 256.
آدینه محمد امینی
آمر پژوهشگاه موسسه تحصیلات عالی برنا
[1] – سوره بقره آیه.
[2] – الکافی، ج 2 ص 164
[3] – نهج البلاغه، كلام 105..
[4] – نهج البلاغه کتاب 53
– دفتر همكارى حوزه و دانشگاه، اسلام و حقوق بين الملل عمومى، تهران، سمت، 1372، ج 1، ص 128[5]
[6] – عاليه ارفعى و ديگران، زيرنظر محمدرضا دبيرى، حقوق بشر بين الملل از ديدگاه مجامع بين المللى، تهران، دفتر مطالعات سياسى و بين الملل وزارت امور خارجه، 1372، ص 280
[7] – محمدتقى مصباح، جزوه حقوق و سياست در قرآن، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى (ره)، 1379، ج 2.
[8] – سرویس علمی فرهنگی حوزه، در گفتگ و با دکتر محمد رضا موثق. 4
[9] – مصوب 14 محرم 1411 قمری مطابق با 15 مرداد 1369 شمسی ( اجلاس سران وزرای امور خارجه سازمان کنفرانس اسلامی در قاهره
[10] – ليل لوين، پرسش و پاسخ درباره حقوق بشر، ترجمه محمدجعفر پوينده، چ سوم، تهران، قطره، 1377، ص 169.
[11] – ر.ك: سيدحسين صفايى، نشريه دانشكده حقوق و علوم سياسى، ش 27، (بهمن 1370)، ص 10.
[12] – جمعى از نويسندگان، حقوق بشر از ديدگاه مجامع بين المللى، زير نظر محمود دبيرى، چ دوم، تهران، وزارت امور خارجه، 1372، ص 280.
[13] – نادر ذوالعين، «حمايت از حقوق اقليت ها در حقوق بين الملل»، تحقيقات حقوقى، ش 15، ص 456.
